Ελένη Ευριπίδη γ' γυμνασίου- Εισαγωγή

Ευριπίδη Ελένη, Εισαγωγή

Δραματική ποίηση

 Η δραματική ποίηση συνθέτει στοιχεία από τα δύο είδη που προηγούνται χρονικά, το έπος και τη λυρική ποίηση, αλλά ξεχωρίζει από αυτά γιατί προορίζεται για παράσταση.

Γένεση Το δράμα προήλθε από τις θρησκευτικές τελετές, τα δρώμενα, που γίνονταν προς τιμή του θεού Διονύσου, που ήταν εξαιρετικά δημοφιλής θεός.

Χαρακτηριστικά της λατρείας του Διονύσου ήταν

– Η ιερή μανία που προκαλεί την έκσταση (εξίσταμαι= βγαίνω από τον εαυτό μου και επικοινωνώ με το θείο).

– Η θεοληψία: ο πιστός ένοιωθε ότι κατέχεται από το πνεύμα του θεού.

– Ο έξαλλος ενθουσιασμός των πιστών του θεού.

– Το μιμητικό στοιχείο στις κινήσεις και στη φωνή των πιστών, για να εκφράσουν συναισθηματικές καταστάσεις.

– Η μεταμφίεση των πιστών σε Σατύρους. Οι Σάτυροι ήταν δαίμονες της φύσης με δασύτριχο σώμα, πλακουτσωτή μύτη και πόδια, αυτιά και ουρά τράγου και αποτελούσαν τους ακολούθους του θεού Διονύσου.

Διθύραμβος Ο διθύραμβος ήταν το θρησκευτικό και λατρευτικό άσμα που τραγουδούσε ο ιερός θίασος των πιστών του Διονύσου, με συνοδεία αυλού, χορεύοντας γύρω από τον βωμό του θεού. Την αφήγηση αναλάμβανε ο πρώτος των χορευτών (εξάρχων), και χορός 50 χορευτών, μεταμφιεσμένων σε τράγους, εκτελούσε κυκλικά τον διθύραμβο.

Η ΤΡΑΓΩΔΙΑ

Η προέλευση της τραγωδίας: από τη διονυσιακή λατρεία στο δραματικό είδος   Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η τραγωδία γεννήθηκε από τους αυτοσχεδιασμούς των πρωτοτραγουδιστών και τον διθύραμβο.

Ο Αρίων πρώτος συνέθεσε διθύραμβο, του έδωσε λυρική μορφή και αφηγηματικό περιεχόμενο γι’ αυτό και ονομάστηκε «ευρετής του τραγικού τρόπου».

Ο Θέσπις έκανε το μεγάλο βήμα για τη μετάβαση από τον διθύραμβο στην τραγωδία. Στάθηκε απέναντι από τον Χορό και συνδιαλέχθηκε με στίχους, δηλαδή αντί να τραγουδήσει μία ιστορία άρχισε να την αφηγείται. Στη θέση του εξάρχοντος εισήγαγε τον υποκριτή, έναν ηθοποιό ο οποίος έκανε διάλογο με τον Χορό. Έτσι γεννήθηκε η τραγωδία στην Αττική. Η πρώτη επίσημη «διδασκαλία» (παράσταση) τραγωδίας έγινε από τον Θέσπη το 534 π. Χ. στα Μεγάλα Διονύσια.

Δηλαδή, η προέλευση της τραγωδίας είναι καθαρά θρησκευτική. Προέρχεται από τη λατρεία του θεού Διονύσου, διατήρησε πολλά διονυσιακά στοιχεία (Χορό, μεταμφίεση) και αποτελούσε μέρος των γιορτών που γίνονταν προς τιμή του θεού.

2. Η ακμή της τραγωδίας: η εποχή και το κλίμα της

Συνθήκες ανάπτυξης  Η τραγωδία ανθεί ταυτόχρονα με τη δημοκρατική οργάνωση της πόλης-κράτους της Αθήνας. Αναπτύσσεται κυρίως κατά τη διάρκεια του χρυσού αιώνα, όταν η Αθήνα, μετά τη νικηφόρα έκβαση των Περσικών πολέμων, διαθέτει μεγάλη ισχύ και δόξα και αποτελεί σπουδαίο πνευματικό και πολιτιστικό κέντρο.

Θεματική  Οι τραγωδίες είναι σκηνικές παραστάσεις όπου εξυμνείται ο ηρωικός άνθρωπος, που συγκρούεται με τη Μοίρα, την Ανάγκη, τη θεία δικαιοσύνη. Το τριαδικό σχήμα ύβρις-άτη-δίκη αποτελεί το ηθικό υπόβαθρο της τραγωδίας. Ύβρις είναι η υπεροπτική συμπεριφορά του ανθρώπου που έχει συναίσθηση της υπερβολικής του δύναμης. Άτη είναι η θεϊκή δύναμη του ολέθρου που τυφλώνει τους ανθρώπους και τους παρασύρει στην καταστροφή. Δίκη είναι η θεία δικαιοσύνη.

3. Δραματικοί αγώνες   -------------     Διαδικασία

 Οι αγώνες ήταν: τα Μεγάλα ή Eν άστει Διονύσια, τα Μικρά ή Kατ’ αγρούς Διονύσια, τα Λήναια, και τα Ανθεστήρια. Οι δραματικοί αγώνες αποτελούσαν υπόθεση της πόλης-κράτους και οργανώνονταν με κρατική φροντίδα, υπό την επίβλεψη του «επώνυμου άρχοντος».

Η κρατική μέριμνα περιλάμβανε:

– Επιλογή των ποιητών από τον άρχοντα. Υπήρχε κατάλογος με τα ονόματα αυτών που είχαν κάνει αίτηση. Στο τέλος διαγωνίζονταν τρεις ποιητές, ο καθένας με μία τετραλογία, δηλαδή τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα…

– Επιλογή των χορηγών, δηλαδή πλούσιων πολιτών που αναλάμβαναν τα έξοδα για τον Χορό, τον χοροδιδάσκαλο, τον αυλητή και τη σκευή (=μάσκες, ενδυμασίες).

– Επιλογή δέκα κριτών ένας από κάθε φυλή με κλήρωση. Οι κριτές έγραφαν σε πινακίδα την κρίση τους. Οι πινακίδες ρίχνονταν στην κάλπη, από την οποία ανασύρονταν πέντε και από αυτές προέκυπτε το τελικό αποτέλεσμα… Πριν από τη διδασκαλία της τραγωδίας, γινόταν στο ωδείο ο προαγών (η δοκιμή). Κατ’ αυτήν ο ποιητής παρουσίαζε στους θεατές τους χορευτές και τους υποκριτές χωρίς προσωπεία.

– Απονομή από την Εκκλησία του Δήμου σε πανηγυρική τελετή των βραβείων. Τα βραβεία ήταν στέφανος κισσού στους νικητές ποιητές και χάλκινος τρίποδας στους χορηγούς.

– Αναγραφή των ονομάτων των ποιητών, χορηγών και πρωταγωνιστών σε πλάκες (διδασκαλίαι) και κατάθεσή τους στο δημόσιο αρχείο.

Το κοινό

 Χιλιάδες Αθηναίοι, μέτοικοι και ξένοι, κατέκλυζαν το θέατρο του Διονύσου. Το κοινό, στο οποίο συμπεριλαμβάνονταν και οι γυναίκες, χειροκροτούσε, επευφημούσε και μερικές φορές αποδοκίμαζε. Υπήρχε χρηματικό βοήθημα, τα θεωρικά, για να μπορούν να παρακολουθούν τις παραστάσεις και οι άποροι πολίτες. Το όλο θέαμα είχε χαρακτήρα παλλαϊκής γιορτής και ήταν υπόθεση συλλογική.

Το θέατρο

Το θέατρο περιλάμβανε:

– Το θέατρον ή κοίλον, όπου κάθονταν οι θεατές ημικυκλικά απέναντι από τη σκηνή. Τα καθίσματα των θεατών (εδώλια) διέκοπταν κλίμακες από τις οποίες οι θεατές ανάβαιναν στις υψηλότερες θέσεις. Δύο μεγάλοι διάδρομοι (διαζώματα) χώριζαν το κοίλον σε τρεις ζώνες και διευκόλυναν την κυκλοφορία των θεατών. Τα σφηνοειδή τμήματα των εδωλίων ανάμεσα στις κλίμακες ονομάζονταν κερκίδες. Οι θέσεις ήταν αριθμημένες.

– Την ορχήστρα, το κυκλικό ή ημικυκλικό μέρος για τον Χορό, με τη θυμέλη (=είδος βωμού) στο κέντρο.

– Τη σκηνή, την ξύλινη επιμήκη κατασκευή προς την πλευρά της ορχήστρας, που στο πίσω μέρος είχε χώρο για τη σκηνογραφία και για να αλλάζουν ενδυμασία οι ηθοποιοί. Η σκηνή εικόνιζε την πρόσοψη ανακτόρου ή ναού, με τρεις θύρες.

– Δεξιά και αριστερά της σκηνής υπήρχαν δύο διάδρομοι, οι πάροδοι.

-Το υπερυψωμένο δάπεδο, το λογείον, ανάμεσα στη σκηνή και την ορχήστρα αποτελούσε τον κύριο χώρο δράσης των υποκριτών.

– Η υπερυψωμένη εξέδρα για την εμφάνιση των θεών ήταν το θεολογείον.

Υπήρχαν θεατρικά μηχανήματα: το εκκύκλημα (τροχοφόρο δάπεδο πάνω στο οποίο παρουσίαζαν στους θεατές ομοιώματα νεκρών), ο γερανός ή αιώρημα (ανυψωτική μηχανή για τον από μηχανής θεόν), το βροντείον και κεραυνοσκοπείον, οι περίακτοι (δυο ξύλινοι στύλοι για την αλλαγή των σκηνικών).

4. Συντελεστές της παράστασης.

Ο Χορός

Αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της τραγωδίας. Με επικεφαλής τον αυλητή έμπαινε από τη δεξιά πάροδο. Ήταν ντυμένος απλούστερα από τους υποκριτές και εκτελούσε, υπό τον ήχο του αυλού, την κίνηση και την όρχηση, εκφράζοντας τα συναισθήματά του. Κατά τη διάρκεια της παράστασης είχε στραμμένα τα νώτα προς τους θεατές και διαλεγόταν με τους υποκριτές μέσω του κορυφαίου. Αντιπροσώπευε την κοινή γνώμη.

Τα πρόσωπα

Ο Θέσπης εισήγαγε τον πρώτο υποκριτή, ο Αισχύλος τον δεύτερο και ο Σοφοκλής τον τρίτο. Από τότε ίσχυε ο κανόνας των τριών υποκριτών που σήμαινε ότι όλους τους ρόλους ενός έργου τους έπαιζαν τρία πρόσωπα, αλλάζοντας προσωπεία και ενδυμασία. Τα γυναικεία πρόσωπα τα έπαιζαν άνδρες. Οι ηθοποιοί ήταν ντυμένοι με πολυτέλεια. Ήταν επαγγελματίες, έπαιρναν μισθό και ως θεράποντες του θεού Διονύσου είχαν εξασφαλίσει σημαντικά προνόμια…

5. Δομή της τραγωδίας

Ορισμός  Η τραγωδία είναι μίμηση πράξης εξαιρετικής και τέλειας (με αρχή, μέση και τέλος), η οποία έχει ευσύνοπτο μέγεθος, με λόγο που τέρπει, διαφορετική για τα δύο μέρη της (διαλογικό και χορικό), με πρόσωπα που δρουν και δεν απαγγέλλουν απλώς, και η οποία με τη συμπάθεια του θεατή (προς τον πάσχοντα ήρωα) και τον φόβο (μήπως βρεθεί σε παρόμοια θέση) επιφέρει στο τέλος τη λύτρωση από παρόμοια πάθη (κάθαρση).

Τα μέρη της τραγωδίας

Α. Τα κατά ποσόν μέρη

Ι. Διαλογικά-Επικά. Σε αττική διάλεκτο και ιαμβικό τρίμετρο.

– Πρόλογος

– Επεισόδια  (=πράξεις), δύο έως πέντε.

– Έξοδος. Αμέσως μετά το τελευταίο στάσιμο και πριν από το εξόδιο άσμα του Χορού.

ΙΙ. Λυρικά-Χορικά. Σε δωρική διάλεκτο και διάφορα λυρικά μέτρα.

– Πάροδος: το άσμα που έψαλλε ο Χορός, όταν έμπαινε στην ορχήστρα.

– Στάσιμα: τα άσματα που έψαλλε ο χορός όταν πια είχε πάρει τη θέση του στην ορχήστρα .

– Μονωδίες και διωδίες (=ντουέτα), κομμοί (=θρηνητικά άσματα).

Β. Τα κατά ποιόν μέρη

– Μύθος: η υπόθεση της τραγωδίας. Στην αρχή οι υποθέσεις είχαν σχέση με την παράδοση του θεού Διονύσου. Αργότερα αντλούνταν από τον Αργοναυτικό, Θηβαϊκό και Τρωικό κύκλο.

– Ήθος: ο χαρακτήρας και το ποιόν της συμπεριφοράς των προσώπων.

– Λέξις: η γλώσσα, τα εκφραστικά μέσα και το ύφος.

– Διάνοια: οι ιδέες, οι σκέψεις και η επιχειρηματολογία των προσώπων.

– Μέλος: η μουσική επένδυση των λυρικών μερών.

– Όψις: η σκηνογραφία και η σκευή, δηλαδή όσα φορούσε και κρατούσε ο ηθοποιός. Η ενδυμασία ήταν ποδήρης χιτώνας, φορούσαν προσωπεία (μάσκες) και κοθόρνους (ψηλοτάκουνα παπούτσια) που τους έδιναν ύψος και μεγαλοπρέπεια.

7. Οι μεγάλοι τραγικοί: Αισχύλος, Σοφοκλής, Ευριπίδης.

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Από ποια είδη ποίησης προήλθε η δραματική ποίηση;
2. Ποια είναι η διαφορά της δραματικής ποίησης από τα άλλα δύο είδη;

3. Ποια ήταν τα βασικά χαρακτηριστικά της λατρεία του Διονύσου και με ποια εξωτερικά τους γνωρίσματα ξεχώριζαν οι οπαδοί του Διονύσου κατά τη διάρκεια των τελετών που γίνονταν προς τιμή του;
4. Ποια είναι η προέλευση του δράματος;
5. Τι ήταν ο διθύραμβος;
6. Ποια ήταν η συμβολή του Αρίωνα στην εξέλιξη του διθυράμβου;
7. Με ποιες παρεμβάσεις του ο Θέσπης έδωσε νέα μορφή στο διθύραμβο, ώστε να μετεξελιχθεί σταδιακά σε τραγωδία;
8. Από πού φαίνεται ο θρησκευτικός χαρακτήρας της τραγωδίας;
9. Τι ήταν η χορηγία και ποιοι την αναλάμβαναν; Ποιες ήταν οι υποχρεώσεις του χορηγού;
10. Ποια μέρα των Μεγάλων Διονυσίων παρουσίαζαν τα θεατρικά έργα τους οι ποιητές και πόσα ήταν αυτά; Ποιες τιμές έπαιρναν οι νικητές ποιητές;
11. Ποια είναι τα «κατά ποσόν» και ποια τα «κατά ποιον» μέρη της τραγωδίας (απλή αναφορά);

Δ. Το αρχαίο θέατρο

3. Ποια ήταν τα βασικά μέρη του αρχαίου θεάτρου;
4. Δείξτε σε ένα σχέδιο αρχαίου θεάτρου το «κοίλον», τα «εδώλια», τα «διαζώματα», τις «κλίμακες», τις «κερκίδες», την «ορχήστρα», τις «παρόδους», τη «θυμέλη».
5. Σε ποιο μέρος του θεάτρου κινούνταν οι υποκριτές και σε ποιο ο Χορός.
6. Πώς ήταν η σκηνή του αρχαίου θεάτρου και ποια ήταν η συνηθισμένη σκηνογραφία;